Эрт цагт Монголчууд гарч байгаа шинэ жилийн цагаан сарын шинийн нэгний өдрийн эзэлсэн гариг, од, өнгө мөнгө, махбодь, мөн тэр өдөр өглөөнөөс орой хүртэл тэнгэрийн өөрчлөлтийг сайтар ажиглан мэдэж, ирж байгаа он жилийг шинжлэн дүгнэдэг ёс заншилтай байжээ. Үүний нэг нь халхын төв нутаг. Их хүрээ буюу Төв аймгийн нутгаар сар шинийг «үнээ, хөлөг, боов» тоолж тэр жилийн өгөөж өнгө явцыг шинжлэн дүгнэх малчин ардын эртний нэгэн ёс байжээ.

Энэ ёсыг одоо бараг мэдэх хүнгүй болж мартагдахад хүрч байна. Энэ тоолох ёсыг өгүүлбэл:

Монгол зурхайн 12 жилээс морь, үхэрь мич, тахиаь гахай тавыг авч тэдний аль нэг шинийн нэгэнд таарсан амьтнаас эхэлж тоолж шинэ жилийн өнгө байдлыг шинжлэн дүгнэнэ. Тэгэхдээ морийг «хөлөг» үхрийг «үнээ», мичийг «цэрэг», тахиаг «шин будаа», гахайг «боов» гэж нэрлэн тоолно. Тэгээд жилийн байдал ямар ч бай гарч байгаа шинэ жилийн засал бэлэгдэл болгож билүүлэх орой шагайгаар алаг мэлхий засаж өрөөд шоог нь шөнө хаалганы тотгон дээр тавьж хоноод өглөө шинэлсний дараа өрх гэрийн эзэн малгайгаа өмсөж эхлэн шоо хаяжмэлхийгээ нар зөв тойрон сууж эвдэж тоглоно. Энэ бол Чингич хааны үеийн монгол малчны цагаан сарын улумжлалт ёс заншил ажээ.