БОГД ЗОНХОВЫН ТУХАЙТ ДҮЙНЦЭН ӨДӨР

Шарын шашныг үндэслэгч Төвдийн лам Зонховын нас барсан өдөр буюу өвлийн эхэн сарын харин тавныг бүх хүрээ хийд хурал хуран, хүн бүхэн маань мэгзэм уншиж, айл бүр гадаа гэртгүй мөнх зул барин буяныг үйлдэж тэмдэглэнэ. Тиймээс энэ өдрийг <Зулын хорин таван> гэдэг.

​БЭРЛЭХ ЁС

Бэрлэх ёс бол эмэгтэйчүүд (бэрээд) хүндтэй хүмүүст буюу хадмууддаа хичээнгүйлэн, найрдсаг үйлчлэх заншил юм. Ийм заншил монгол туургатанд нийтлэг. Монголч эрдэмтэн Пентти Аалтогийн нотолсноор, халимаг бүсгүйчүүд ахмад хүний нэр, ялангуяа нөхрийнхөө садан төрөл эмэгтэйчүүдийн нэрийг цээрлэдэг байна. Ингэж цээрлэж хэлэлцэхийг халимагаар бэрлхэ буюу бэрлэх, бэрмсэх гэдэг.

Сайн бэр:

Өрхөөр гийсэн нар мэт

Үүдээр орсон сар мэт

Өөрөө ургасан жимст мэт

Бал чихэр овоолсон мэт.

Муу бэр:

Ад тотгор нэмэх

Эд мал барагдах

Унгас

Унгас ноос хийсч

Тэмээ туйлсан мэт гэж цэцэн үгэнд дурдсан нь хар цагаан хоёр зураглал буюу бахархмаар эерэг дүрслэл, жигшмээр сөрөг зүйрлэл юм.

Цэцэн бэрийн тухай олон хувилбартай үлгэр монгол угсаатны дунд түгээмэл тархсаныг нийтээрээ мэднэ. Үлгэрт гардгаар цэцэн бэр бол ёгт далд утгыг сэтгэж тайлдаг, ёролсон муу үйлийг сэрэмжлэн зайлуулдаг, нөхрийнхөө болон хадмынхаа саар талыг эерүүгээр мэдрүүлж, сайн явдлыг урамшуулан дэмждэг, сэтгэлийн тэнгэр, ухааны наран билээ. Сайн бүхний эх саруул ухаан гэдэг. Цэцэн бэрийн эрдэм өрх гэртээ төдийгүй өнөр түмэн, төр улсдаа түшиг тулгуур болдгийг үлгэрт мөнхжүүлж, түүхэнд үлдээсэн бий.

Хүнийг овог нэр, худ ургийн холбогдолтой үгийг эцэг эхчүүд өөрсдөө эерүүлэн дуудаж, охиндоо учрыг тайлж өгдөг журамтай. Өөрөөр хэлбэл, цээрлэх ёс, эерүүллийн уламжлалыг охид эцэг эхийн үлгэрлэх ярианаас сурч, арга учрыг зөнгөөрөө мэдэрдэг байжээ. Тухайлбал, цагааныг – гялаан, гаансыг – шившүүр, цус гоожихыг өнгө ялгарах буюу, шунхлах, чоныг – хээрийн нохой, мөлхөө Лувсан, мануухайг – Өлзийхүү, айгуул, унтахыг нойрсох, сэрж босохыг – өөдлөх, худал хэлэхийг андуурах, нүд сохорохыг – нүд булингартах буюу хиртэх, хонийг – малмай гэхчилэн эерүүлэл, хүндэтгэлийн үгийг охид төрсөн гэртээ сурсан учраас тэдгээрийг хадмын өргөөнд хээвнэг хэлж, нүүр улайдаггүй байв.

Энэ нь амьд яриа, аман зохиолыг ашиглан охидод ёсыг мэдүүлж, гэдний хэлийг зүгшрүүлж, ухааны цоморлигийг нээгдүүлэх монгол гэрийн өвөрмөц сургууль юм.

Хүүхэн хүн хадамд гарсан өдрөө хамгийн сайн сайхан байх гэж мэрийдэг. Ерөөлийн эзэн бүсгүй бэрхлэх ёсыг чанд сахихаа нийтийн өмнө андгайлдаг байжээ.

<Ерөөл бат оршиг, ёсоор болтугай. Монголын за андгаар буй за> хэмээн молцогхон зүрхэндээ бэр шивнэдэг.

Хадмууд бэрдээ оньсогот үлгэр таалгаж эрдэм ухааныг нь шалгадаг соньхон арга агсныг дурдахад илүүдэх юун. Үүний нэг жишээг сонирхуулъя. <Урьд нэгэн далны яс яйжийгаад хэвтэж байдаг юм байжээ. Далны ясан дээр далан цэрэг буудаллаж гэнэ. Тэр далны ясыг нэг бүргэд зууж яваад, ухнын эвэр дээр сууж идэх гэтэл алдчихжээ. Ухнын сахал дотор хоргодож суусан өвгөний нүдэнд өнөөх дал орчихсон гэнэ. Түүнийг эмгэн хэлээрээ долоож аваад хаячихжээ. Эдгээрийн аль нь их вэ?

Хариу нь: Далны яс их гэвэл мунхаг хүний бодлого, бүргэд их гэвэл бүдүүлэг хүний санаа, өвгөн их гэвэл урт бодлоготны шинж, эмгэн их гэвэл богино бодлоготны илрэл, ухна их гэвэл цэцэн хүний санаа, далан цэрэг их гэвэл олон санаатны бодлого гэдэг.>

Ухааны цэц сорьсон иймэрхүү оньсогот үлгэрийн хариуг нэг бүрчлэн хэлж цээжлүүлэхдээ биш, утгыг ухааруулж, учрыг тайлбарлуулахыг чухалчилдаг нь сорих, сургах аргын хослол юм.

Биед хүрсэн охиндоо эцэг эх нь бэрлэх ёсыг зааж сургадаг, зөвлөж ойлгуулдаг уламжлал хөдөө нутгийнхний дунд хадгалагдсаар иржээ.

БӨӨ УДГАН НАРЫН БӨӨЛӨХ ЁС, ДЭГЛЭМ

Бөө удган нар бөөлөхдөө тусгай бэлтгэсэн бөө хувцсаа өмсөнө. Монгол бөөгийн хувцасны хэлбэр ерөнхийдөө адил боловч, ядуу хоосны ялгавраас болж хувцасных нь байдал бас харилцан адилгүй байдаг.

Монгол бөөгийн хувцас нь оршин амьдарч байгаа угсаатан ястныхаа хувцасны онцлогийг дууриаж, түүнд зохилдсон байдгаас, хэлбэр маяг нь хоорондоо зөрүүтэй байдаг ажээ. Тухайлбал баруун монголын бөө удган нар ихэнх нь намхан оройтой малгай өмсөж, зарим нь алчуураар толгойгоо боодог. Харин дээл нь захаасаа аваад, хормой хүртэл урт эрээн даавуунууд унжуулан зүүсэн, нилээд сүртэй байдалтай байдаг. Гэтэл халх бөө нарын малгай нь нилээд сүрлэг байдалтай, ялангуяа удганы малгай их өндөр оройтой байдаг. Дархадын бөөгийн хувцас ч гэсэн өвөрмөц байдалтай.

Бөө, удган нар бөөлөхдөө, янз бүрийн бүс даавуугаар эрээлж оёсон урт дээл өмсөнө. Дээлийн захаар бүс даавуугаар хайчлан хийсэн могой зэрэг элдэв амьтны дүрсийг хадна. Үүнийг <далавч> гэнэ. Бүргэдийн савар буюу бугын эврийн дүрсийг цутган отго болгон суулгасан төмөр буюу оргой гэдэг малгай өмсөнө. Малгайн ар талд 6 буюу 9 салаа өнгийн даавуу унжсан байх бөгөөд үүнийгээ майхууч буюу майхавч гэдэг. Зарим нь 9 үетэй төмөр гинж малгайныхаа араас зүүсэн байдаг. Урд талдаа, дээр нь 3 – 3-аар зэрэгцүүлсэн төмөр цагираг хадсан арьсан буюу даавуун хаалт зүүх ба үүнийгээ элгэвч гэнэ. Бүсэндээ 9 ширхэг хүрэл толь зүүнэ. Харин шавь бөө бол 8 ширхэгийг зүүнэ. Учир нь жинхэнэ бөө, удган гэдэг эрх олоогүй цагт 9 ширхэг толь зүүх ёсгүй ажээ. Хүрэл толь дээр 12 жил, лууны дүрснүүд хийсэн байдаг. Энэ голдуу хуучирсан байдаг. Энэ нь бөө, удганы хамгийн эрхэмлэн олон үе дамжин хадгалж ирсэн зүйл юм. Хүрэл толио бүсэлхийдээ зүүдэг нь нэг талаар хүндэтгэж байгаа нөгөө талаар хоорондоо хавирч сүртэй дуу чимээ гарахад зориулжээ. Манж ба сибирийн бөө нар голдуу бүсэлхийдээ хонх зүүдэг. Харин монгол бөө, удган нар голдуу толь зүүнэ. Гартаа <сорви> гэдэг нарийн мод барьсан байхаас гадна, даавууны нарийн өөдөс зүүсэн, төмөр цагирагтай мод барьсан байх бөгөөд үүнийгээ ташуур гэнэ. Гартаа тал хэнгэрэг барьдаг. Үүнийг <гэц> буюу <хэс> гэж нэрлэдэг. Багш бөө, удганы гэц бол цагаан өнгөтэй байх ба шавь бөөгийн гэц улаан өнгөтэй байна. Учир нь бөөгийн ёсонд цагаан өнгө бол хамгийн эрхэм өнгө мөн. Бөө нар бөөлөхдөө юуны урьд нэг онгоны дүр хийж тавьдаг. Онгоны дүрийг мөнгө буюу төмрөөр хийдэг. Дээр үед зарим монгол айл нүүхдээ хэдэн тэрэг онгоны дүрс ачдаг байжээ. Энэ бол сонирхолтой хэрэг юм. Яагаад тэр вэ гэвэл, монгол айл бөө, удган залж бөөлүүлэхдээ, заавал нэг онгоны дүр хийдэг. Хийсэн онгоны дүрүүдийг хаях ёсгүй, аятайхан хадгалан тахиж явах ёстой ажээ. Иймээс нэг айл удам угсаагаараа хичнээн удган бөө, удган залсан байн, төдий их онгоны дүр байдаг.

Бөөгийн мөргөлийн онгон бол хамгийн их учиртай. Бөө, удган болгон нэг онгоны дүрс гэртээ хийж тавиад тахиж байдгаас гадна, бөөлөх газартаа бөөлөхийн өмнө заавал онгоны дүрс хийж тавина. Бөөгийн сургаалд, онгон бол ямарваа нэг аюулаас авран хамгаалж чадах сахиус мөн гэж үздэг.

БУДДЫН БУРХДАД ЗОРИУЛСАН ДҮЙНЦЭН ӨДӨР

Бурхан багшийн шашин тэтгэгч догшин сахиусыг тахих тусгай хурал сар бүрийн сүүлчээр тохиолдохын дээр хамгийн өргөн дэлгэр нь өвлийн адаг сарын хуучаар болно. Өвлийн адаг сарын хорин тавнаас гучны өдрүүдэд их хөлгөний шашинтны догшин бурхад – Хангал (Чойжил, Гомбо, Лхам, Шалши, Намсрай, Жамсран, Цамба) гэх мэт хийгээд Говилха зэргийн тухай номыг уншин тахил барин өргөж, хуур хөгжим дуурсган нэгэн жилийн үйлсээ даатгадаг байжээ. Буддийн домгоор бурхны шашныг тэтгэгч Лхам бурхан нийт дэлгэр оронг өвлийн адаг сарын битүүнд эргэдэг гэх учир гус өдөр хүрээ хийд, лам хувгарууд Цэдэр лхам хэмээх номыг уншиж үүр цайлгадаг байна. Ингээд өглөө хурсан хуврагууд бурхан шүтээн, багш лам, ахас эгчдээ мөргөн золгоод, дараа нь бурхан багшийн риди үзүүлсэн арван таван хоногийн хурлыг эхэлдэг.

БӨӨ МӨРГӨЛИЙГ ШҮТЭХ ЁС

Хүннүгийн үед бөөгийн мөргөл дэлгэр байжээ. Хүннү улсын бөөгийн мөргөл нь монголын бөөгийн мөргөлтэй нягт холбоотой. Учир нь Хүннүгийн ихэнх нь монгол угсаатан байсан тухай баталгаа олон бий.

Хүннү улсын дараагаар монголын эх газраар нутаглаж байсан Сяньби Жуань-жу-ань нар мөн бөөгийн мөргөлтэй байжээ. <Сяньбигийн Тай зу, хаан 40 гаруй газар тахилга явуулж, маш олон удганыг цуглуулж бөөлүүлж байсан. Мөн Жуаньцжуаний хаант улс олон удгантай байсан ба манай эриний 508 оны үед жуань жуаний хаан Күэй-ну – удганыг маш ихээр шүтэж бөөлүүлж байсан> гэж хятадын түүх судрыг үндэслэж, японы эрдэмтэн Хата бичжээ.

Кидан аймаг нь маш олон удган бөөтэй байсан. Баяр ёслолын үед удган бөө нарыг цуглуулж, дайн дажны үед тэд нараар төлөг бариулдаг байсан гэх мэтээр хятадын олон төрлийн түүхийн, Киданы тухай бүлгүүдэд бичсэн байдаг.

Уйгарын хаант улс нь манай эриний 8,9 дүгээр зууны үед монголын нутаг дээр цэцэглэн мандаж байсан эртний улс бөгөөд мөн бөөгийн мөргөлтэй байжээ. <Уйгар, Турк зэрэг үндэстэн нь үхсэн хүнийг хээр ил хаяж орхих ёсонгүй тул бөө хүнээр сайн газрыг шинжлүүлэн, үхсэн хүнээ хүн суудаг газраас хол аваачиж, ор засч оршуулаад, дээр нь чулуу овоолж бөөгөөр уншлага уншуулдаг байсан> гэж Финляндын монголч эрдэмтэн Рамстедт <Уйгарын хураангуй түүх> гэдэг номондоо бичжээ. Мөн дээр үеийн <Уйгар, Турк, Монгол цөмөөр эрт цагт тал хэнгэрэгтэй бөө хүнд шүтэгч улсууд байсан> гэж тэр эрдэмтэн бичжээ.

Нууц товчооны 10 дугаар бүлгийн 121 дүгээр зүйлд, Хонхотны Мэнлиг эцгийн хүү Хөхөч бөөгийн тухай гарна. Хөхөч тэр үеийн том зайран бөө байсан ба түүний цол нь тэв тэнгэр (тэнгэрийн хувилгаан) гэнэ. Хөхөч, би бол тэнгэртэй үргэлж харьцаатай байдаг. Морь унаад тэнгэр хаанд үргэлж очиж байдаг гэх мэтээр биеэ өргөмжлөн магтаж Чингис хаан ба монгол хүмүүсийн итгэл найдварыг түр зуур их татжээ.

1206 онд хуралдсан их хуралдай дээр Хөхөчийн саналаар Тэмүүжинд, <Чингис Хаан> гэдэг цол өргөмжилсөн гэдэг. Гэвч Хөхөч нь Чингис хаан болон, олон түмэнд хэтэрхий их итгэгдсэндээ эрдэж улмаар төрийн эрхийг булаахаар бөөгийн мөргөлийн хуурамч зальт аргыг хэрэглэж өдүүлээд, сүүлдээ хэргийн учир цаазаар авахуулжээ.

Нууц товчооны 12 дугаар бүлгийн 372 дугаар зүйлээс 12 дугаар зууны үеийн монголын бөөгийн мөргөл нь маш их өргөмжлөгдсөнийг улам тодорхой харж болно.

Өгөөдэй хаан өвчлөх үед олон бөө удган нар ирж бөөлөөд, мэргэлсэн ёсоор Чингисийн отгон хүү Толой, хаан ахын амь насны төлөө амиа өгсөн тухай тодорхой материал байдаг.

Чингис хаан, өөрөө бөөгийн мөргөлийг хамгийн их шүтдэг хүн байлаа. Чингис хаан улс төр, цэргийн талаар их эрх олж монголыг нэгтгэн, монголын их хаан болсон явдал бол бөөгийн мөргөлийг ашиглаж биедээ татсантай нягт холбоотой.

Чингис хаан дайн хийхийн өмнө заавал өндөр уулан дээр гарч (тухайлбал бурхан халдун) бүсээ хүзүүндээ өлгөж залбирдаг байсан. Ингэж цэргээ сүсэг бишрэлийн аргаар зоригжуулах явдал их байсан нь нууц товчооноос тодорхой харагддаг. Энэ бүхнээс үзэхэд нууц товчоо нь тэр үеийн монголын бөөгийн мөргөлийн талаар бага бус материал бидэнд үлдээж өгчээ.

БИТҮҮ ХАГАРАХ ЁС

Нэгэн домог өгүүлье.

Урьд эрт цагт Лхам бурхан шинийн нэгний өглөө эрт ирж хүн бүрт нэг нас өгдөг байж гэнэ. Нэг удаа бурхны орноос Лхам бурхныг залрахаар гарахад замд нь шулам, мангасын элч нар явуулахгүй хоргоожээ.

Тэгтэл Лхам бурхны хүлэг шулмын унасан хүлэгтэй тэмцэлдэж хөлийг нь гэмтээсэн аж. Тэр цагаас хойш энэ үйл явдлыг дүрсэлж хүмүүс гэр гэртээ чөмөг хагалах заншил үйлддэг болсон гэдэг. Битүүний орой нэг хот айлынхаа хамгийн өндөр настныдаа цуглан урьдаас бэлтгэж чанасан үхрийн дунд чөмөгний махнаас гэрт байгаа бүх хүнд хэрчиж амсуулдаг. Тэгээд үхрийн дунд чөмгийг шулмын хүлгийн хөлтэй зүйрлэн хугалж,

Заа

Буур жил гарваа

Ботгон жил оров оо

Цагаан идээнд цаднаа

Цасан мөсөн хайлнаа

Хөхөө шувуу донгодноо

Хөх ногоо дэлгэрнээ

Заараагүй юм (эргүү толгой) заарнаа

гэж хэлээд гэрийн эзэнд тавагтай нь барина. Гэрийн эзэн түүнээс бурхандаа дээжлээд, өөрөө амсаад, бусдад амсуулдаг. Дараа нь бууз, банш мэт битүү хоолоо зооглодог.

БӨӨГИЙН МӨРГӨЛИЙН ГУРВАН СҮНС БОЛОН СҮЛДНИЙ УЧИР

• Амьдран орших сүнс гэж эзэн нь үхэвч сүнс нь үхэхгүй амьд хүмүүстэй хамт амьдарч ар гэр орондоо ач тусаа үзүүлж явна. Харин түүнийг гомдоохгүйн тул үргэлж тахиж хоол, унд өгч байх нь чухал гэнэ.
• Сэтгэл санааны буюу түр зуурын сүнс. Тийм сүнс бол бие махбодиос бүрмөсөн ангижрахгүй эргэж тойрч байдаг гэнэ. Хүн унтвал түр зуур үхэж байгаа хэрэг бөгөөд сүнс биеэс эгшин зуур хөндийрөн яваад хэрэг ажлаа бүтээн буцаж бие махбодид орохоор хүн дахин амь орж нойроос сэрдэг юм гэж бөө нар хэлдэг.
• Эргэн төрөх сүнс гэж үхсэний дараагаар бие махбодиос бүрмөсөн ангижирч зүсээ хувирган өөр хүн болон эргэж төрөх сүнсийг хэлнэ гэнэ.

Сүлд гэдэг нь хүний амь насыг даасан эзэн бөгөөд үүнийгээ монголчууд <Амин сүлд> гэж хэлдэг. Ямарваа нэгэн хүнд заавал сүлд болсон нэг эзэн амьтан байх бөгөөд тэр амин сүлдийг нь албал хүн аяндаа үхнэ гэж үздэг байжээ. Сүлд үхвэл хүн үхэж сүнс болдог гэнэ.

<Сүнс дуудах>, <сүнс даллах>, <Шид хөөх>, <Ад чөтгөр хөөх> гэх мэтийн сүнс, сүлд бий гэдэг ойлголтоос уламжилсан олон янзын зан үйл бий болжээ.

<Сүнс дуудах>, <Сүнс даллах> явдал нь нэг чанартай бөгөөд ямар нэг хүний сүлд зайлж явахаар үхэх тийшээ хандана. Харин сүлдий нь дуудаж даллаж авч ирвэл тэр хүн үргэлжлэн амьдарч болно гэдэг.

<Шид хөөх> гэдэг нь буг чөтгөртэй холбогдсон, бас л бөөгийн мөргөлийн зүйл байжээ. Лам нар ч гэсэн <Шид хөөх> гэж их хэмжээний гүрэм дором хийдэг байжээ. Зарим нэг хүн үхэхээр түүний сүнс жинхэнэ ёсоор тонилгохгүй заавал ардаа нэг зүйлийн эд хогшилд тачааж хорогддог. Иймд тэр тачаал татсан эд хогшлыг олж золигт гаргах гэж <Шид хөөх> ёслол хийдэг байжээ.

БИТҮҮЛЭХ ЁС

Монголчууд өвлийн адаг сарын сүүлчийн өдөр битүүлдэг. Битүүлэх гэдэг нь билгийн улирлын сар бүрийн гучинд тэнгэрт сар үл үзэгдэх битүү харанхуйгаас үүдэн <Лавай> хэмээх өвлийн адаг сарын гучны буцаж байгаа буурал жилийн отголох өдрийг буюу хуучин оны битүүрэн хангирсах өдрийг тэмдэглэхийг хэлнэ. Энэ өдрийг хүн ард зан үйлээр үддэг ёс заншилтай. Лавай сар гэдэг нь өвлийн адаг сар юм. Альшаа зэрэг нутагт түүнийг Ла сар гэж эерүүлэн дууддаг.

Битүүлэх ёсны бэлгэдлийг хэл бичгийн ухааны дэд эрдэмтэн С. Дулам “Ер нь битүүлэх ёсны гол бэлэгдлийн утга нь байгаль ертөнцийн (саргүй харанхуй битүү байх) бодитой үзэгдлээс, цаг улирлын халагдан солигдоход (нэгэн бүтэн жилийн битүүрэн төгсөх) түүнээс хүн ардын нэгэн жилийн мөчлөгт үйл хэргийг үдэн дүгнэж, дараа жилийн шинэ мөчлөгийг угтаж буй (битүү гаргах, битүү хоол идэх, тоглох наадах) зан үйлээс бүрдсэн давхар давхар утгатай бөгөөд маргааш гарах билгийн улирлын шинэ жил, хувь сар, шинийн нэгний цагаалган ёслолтойгоо зааглан салах, хийгээд нэгдэн бүрдэх өвөрмөц учир жунцантай юм” гэжээ.

Монгол хүн битүүний өдрөөс өмнө хуучин оны өр шир, өглөг авлагаа дуусгадаг заншилтай. Хүн амьтнаас зээлсэн мөнгө зоос, эд мал байвал даруйхан эргүүлэн өгч урьд хэрэлдэж, эв түгжин эвдэрсэн хэн хүнтэй зориуд уулзан учирч эв эеэ засдаг.

Лавай сарын хорин есөнд айл хотлоороо бурхан шүтээнээ тахиж, гэр орныхоо тоос шороог гүвж, утаа хийг цэвэрлэн, хот хороогоо засч, хог буртгийг нь цэвэрлэж цэмцийлгэдэг. Мал адгуусны сэг зэм, өвдөл цөвдлийг хүртэл булж далдалдаг.

Эмэгтэйчүүд эл өдөр исэг цагаагаа бэлтгэж үдээс хойш ширээндээ идээ будаагаа засаж тавьдаг. Эрэгтэйчүүд нь хүлэг сайн морьдоо барилж, хур дэлийг нь сумлан засч, тоног баавар нь гялалзсан шинэ эмээлээ зэхдэг учиртай. Хоточ сайн нохойныхоо уяа хүзүүвчийг хүртэл шинэтгэн сольдог.

Шинэ сарын шинийн нэгний өглөө гал голомтоо ариулах, эр хөх аргалыг хүртэл битүүнд бэлтгэж зэхдэг.

Битүүний орой өрхийн тэргүүлэгч хонь малаа хотлуулаад гэрийнхээ баруун тотгоны дээр цагаан чулуу, цэвэр тунгалаг цас мөс тавьж сайн зүгийн эзэд сахиулсны орохын үүдийг нээхийн хамт, зүүн тотгоны дээр өргөс харгана шарилж тавьж, муу зүгийн ад чөтгөрийн хорлолыг хаан тавьдаг билээ. Битүүний орой шинэ дээлээ өмсцгөөж, өтгөс бууралдаа өнгөтэй өөдтэй олбог дэвсгэрээ дэвсэн, эртгэр ширээгээ засч дээр нь битүүлгээ тавьж идээ ундааныхаа дээжийг зүүнээс баруун тийш дэслүүлэн өрж, мөн галдаа өргөж, бурхандаа дээжилсэний дараа гэрийн эзэгтэй цайныхаа дээжийг гэрийн эзэндээ нар зөв эргүүлэтэй эхэлж барьдаг ёстой. Ингэж битүүлж эхлэхэд аав, ээж, ах, дүү, хөвгүүд, бэргэд эрэмбэ дараалан сууцгааж, цөм товч бүчээ бүрэн товчилж малгайгаа өмсөж ёсолдог. Тавиас дээш настанд архи хүртээдэг учиртай.

Битүүний зоог нь эрүүг нь заагаагүй хонины битүү толгой юм уу өвчүү байдаг. Өвчүү чанасан бол өвчүүгээ өөд нь харуулан дээр нь дал дөрвөн өндөр, хонтой шаант, залаатай богтоос тавина. Битүү толгой чанасан бол аманд нь өвс ногоог төлөөлүүлэн сонгино сармис суулгаж, гургалдайны түрийтэй үзүүрийг толгойныхоо ард тавьж, гургалдайгаар нар зөв ороож, сэмжээр бүтэн дал дөрвөн өндөр, хонтой шаант залаатай богтосны аль нэгийг тавьж битүүлдэг юм.

Битүүний орой бууз жигнэж, банш чанаж, мөн шөлний будаа хийж, гурав тогоолон айл хөршийнхөндөө хүүхэд багачуудаар бууз банш хүргүүлдэг. Бууз баншиндаа цагаан мөнгө хийж, тэр бууз, банш таарсан хүн ирэх жилд олз омогтой явахыг бэлэгшээдэг. Хүний, өөрийн хүүхэд багачуудад мөч махаар хувь хишиг хүртээдэг.

Битүүний орой, -Сайхан битүүлцгээж байна уу? гэсэнөлзий бэлгэтэй сайн сайхан үгс хэлэлцдэг.

Битүүлгийн идээ будаанаас цадтал идэж, ууж гүйцсэний эцэст үлгэр, тууль ярихаас эхлээд шагайгаар алаг мэлхий өрөх, морь, тэмээ уралдуулах, дөрвөн бэрх орхих, тэмээ цохих, буга нуух, хорол зэндмэни эвлүүлэх зэргээр тоглодог.

БАГШ ШАВИЙН БАРИЛДАЛГААНЫ ЁС

Эрдэмт багшаас номын увдисыг сурдаг, багш нь ч шавиа энэрэн хайрлаж, эцгийн оронд эцэг, эхийн оронд эх болдог гэдэг. Багш шавийн барилдалгааны ёсыг өгүүлсэн төвд монгол хэлээр бичсэн олон бүтээл бий.

Лам багшид шавь орохдоо зул, хүж, хадаг барьдаг ажээ. Зул барьж очдогийн учир нь мунхаг харанхуйгийнхаа туйлыг лам багшаар гэрэлтүүлж явах гэсний бэлэгдэл. Хүж барьж очдог нь лам багшаас ариун тансаг үнэр үнэртэж байна гэснийх. Хадаг барьдаг энх амгалангийн байхын ёс.

Шавь нь багшийнхаа дэргэд ч нарийн дэг ёсыг сахидаг номтой. Лам багшийнхаа хэлснийг эрдмийн хур буулгаж байна гэж биширч, үгийг нь дагадаг ёстой. Өндөр дээд суудалд суух учиргүй. Номоо хичээнгүйлэн үзэж бясалгах ёстой. Бурхны ном үзэж байгаа хүмүүн ариун нинжин сэтгэлтэй байдаг учиртай. Хулгана, шоргоолж, гүйлдэж байхад сахил хүртсэн хүнд алах гэдэг санаа төрөх ёсгүй.

Багш нь шавийгаа хайрлан хамгаалдаг юм. Багш лам шавийгаа санаандгүй нүгэл хийгээд тамын оронд орчихсон байхад өөрөө шатан байж гаргаж авдаг ёстой.

Шавь нь лам багшийнхаа нэрийг хэлэхээс цээрлэдэг. Анх шавь орохдоо эхлээд лам багшдаа, дараа нь бурханд нь гурав гурван удаа мөргөдөг заншилтай.

Монголчууд эрт дээр цагаас номын багшаа <Гучин цагаан үсэг заасан ачтан хэмээн дээдэлсээр иржээ.> Ерөөс багш хүнийг хэн хэмээвээс нэгээхэн үсэгний ацаг заасан ч түүнээ номын буян хүртээсэн ачтан хэмээн дээдэлдэг авай.